برنامه های موفق تلقیح مصنوعی مبتنی بر درک روشنی از آناتومی و فیزیولوژی دستگاه تولید مثل گاو است. قبل از اقدام به تلقیح گاوها، باید تصویری ذهنی از قسمت هایی که دستگاه تناسلی گاو ماده و نر را تشکیل میدهند؛ داشته باشید.
همچنین آشنایی با دستگاه تولید مثل گاو سبب میشود بیماری های تولید مثلی و مشکلات زایمان را بهتر درک و کنترل کنید. در نهایت این شناخت در مدیریت خوب دامداری به شما کمک می کند. به منظور آگاهی از چگونگی پدیده تولید مثل، در ادامه با آناتومی و وظیفه هر بخش از دستگاه تولید مثلی گاو نر و ماده آشنا می شویم.
دستگاه تولید مثل گاو نر
عملکرد سیستم تولید مثل گاو نر، در تولد تعداد زیادی گوساله و جفتگیری طبیعی برای اصلاح نژاد، بسیار اهمیت دارد. گاو نر برای تولیدمثل بهینه باید بارور، توانا و مایل به جفت گیری با تعداد زیادی گاو ماده در طول فصل کوتاه تولید مثل باشد.
دانش اولیه دستگاه تناسلی برای بهبود مدیریت مفید است. همچنین درک آناتومی دستگاه تولید مثل گاو نر به دامداران کمک می‌کند تا معاینات سلامتی پرورش، مشکلات تولید مثلی و اختلالات اصلاح نژادی را بهتر درک کنند.
بیشتر بدانید: انواع گاو ایرانی
دستگاه تناسلی گاو نر شامل بیضه ها، اپیدیدیم، لوله‌های منی‌بَر، آلت تناسلی، کیسه منی، پروستات و غدد کوپر است. این اندام‌ها برای تشکیل، بلوغ و انتقال اسپرم‌ها به دستگاه تناسلی زنانه هماهنگ عمل می‌کنند. شکل بالا آناتومی دستگاه تولید مثل گاو نر را نشان می دهد.
بیضه
تولید اسپرم و تولید هورمون مردانه تستوسترون از وظایف اصلی بیضه (testicles) است. بیضه ها برای تشکیل طبیعی اسپرم در خارج از حفره بدن (درون کیسه بیضه) قرار دارند؛ تشکیل اسپرم فقط در دمای 4 تا 5 درجه پایین تر از دمای بدن اتفاق می افتد. کیسه بیضه محافظت فیزیکی از بیضه را به عهده دارد و به تنظیم دما برای رشد بهینه اسپرم کمک می کند.
دستگاه تولید مثل گاو نر
طبق آناتومی دستگاه جفت گیری گاو نر، اپیدیدیم (epididymis) یک ساختار فشرده، مسطح و کشیده دارد که به یک طرف بیضه چسبیده است. این ساختار به سه ناحیه سر، بدن و دم تقسیم می شود. لوله های زیادی از بیضه وارد سر اپیدیدیم می شوند و یک لوله منفرد به طول 130 تا 160 فوت تشکیل می دهند؛ این لوله پیچ خورده و در اپیدیدیم 6 تا 8 اینچی قرار می گیرد. چهار عملکرد اصلی در اپیدیدیم رخ می دهد:
- انتقال سلول های اسپرم در حال رشد از بیضه به لوله‌های منی‌بَر
- افزایش غلظت اسپرم با جذب مایعات اضافی
- بلوغ اسپرم در حال رشد
- ذخیره سلول های اسپرم زنده در دم اپیدیدیم
اگر فعالیت جنسی کند شود، جذب سلول های اسپرم از دم اپیدیدیم اتفاق می افتد.
عقیم سازی گاونر
اپیدیدیم یک مسیر خروجی برای تمام اسپرم های تولید شده در بیضه است. هرگونه انسداد این لوله باعث عقیمی می شود. انسداد موقت به دلیل تورم به دنبال آسیب یا عفونت (اپیدیدیمیت) منجر به ناباروری کوتاه مدت می شود.
اگر تورم یا عفونت منجر به تشکیل بافت اسکار در لوله شود، ممکن است برای همیشه عبور اسپرم را مسدود کند. اگر انسداد در هر دو اپیدیدیم رخ دهد، گاو نر دیگر به عنوان یک تولیدکننده اسپرم مفید نخواهد بود.
برداشتن دم اپیدیدیم با جراحی (اپیدیدکتومی) اغلب به عنوان وسیله ای جهت عقیم سازی گاوهای نر ردیاب (Gomer / teaser bulls) برای تشخیص فحلی گاو استفاده می شود. گاوهای نری که اپیدیدکتومی شده اند؛ همچنان به روش معمول به گاوهای ماده خدمات می دهند، اما اسپرم را به دستگاه تناسلی گاو ماده منتقل نمی کنند.
مجرای وابران یا لوله‌های منی‌بَر
در آناتومی دستگاه تولید مثل گاو نر، لوله منی بر (vas deferens) از دم اپیدیدیم شروع می شود و در قسمت بالا، پیچ و تاب خورده است. این لوله پس از عبور از حلقه مغابنی به حفره لگنی می رسد. مجرای وابران به مجرای ادراری متصل است.
در آناتومی دستگاه جفت گیری گاو نر وظیفه اصلی این اندام، انتقال و خارج کردن اسپرم های تولید شده از بیضه ها است. گاو نر همچنین ممکن است با وازکتومی عقیم شود که در آن بخشی از مجرای دفران (لوله های منی بر) برداشته می شود تا اسپرم نتواند به خارج از بدن منتقل شود.
مجرای ادرار
دو لوله منی بر در نهایت به یک لوله واحد، یعنی مجرای ادرار (urethra)، کانالی که از آلت تناسلی می گذرد؛ می پیوندند. مجرای ادرار در گاوهای نر به عنوان یک مسیر مشترک برای عبور منی از دستگاه تناسلی و ادرار از دستگاه ادراری عمل می کند.
غدد جانبی
این غدد، شامل غده پروستات، غدد وزیکولی و غدد کوپر است.
غده پروستات
غده پروستات در ابتدای میزراه و گردن مثانه قرار دارد که در آنجا به مجرای ادرار تخلیه می شود. وظیفه این غده در آناتومی دستگاه تولید مثل گاو نر، ترشح مایعی رقیق، قلیایی و شیری رنگ است. به علت ماهیت قلیایی مایع پروستات، ترشح این غده در تلقیح موفقیت آمیز تخمک به وسیله اسپرم بسیار مهم است.
زیرا محیط مجرای وابران، معمولا اسیدی است و از قابلیت باروری اسپرم می کاهد. البته پروستات در گاو نر در مقایسه با دیگر گونه ها نسبتا کوچک است و ترشحات زیادی تولید نمی کند.
غدد وزیکولی
این غدد به صورت زوج، در پهلو و بالای مجرای تخلیه منی قرار دادند. وظیفه اصلی غدد وزیکولی، ترشحات مایع منی است. ترشحات این غدد، علاوه بر افزایش حجم منی، به دلیل وجود فروکتوز و غیره، محیط مناسبی را برای حیات اسپرم ایجاد می کند. فروکتوز موجود در مایع منی، منشا انرژی برای حیات و حرکت اسپرم ها است.
غدد کوپر
سومین غده جانبی، غدد کوپر (Cowper’s gland) ، غدد کوچک و محکمی هستند که در دو طرف مجرای ادرار قرار دارند. ترشح شفافی که اغلب در حین تحریک جنسی قبل از سرویس از آلت تناسلی می چکد، عمدتا توسط این غدد تولید می شود. این ترشحات برای شستشو و پاکسازی مجرای ادرار از باقی مانده ادرار به کار می رود؛ زیرا مخلوط شدن ادرار با منی، باعث مرگ اسپرماتوزوآ می شود.
آلت تناسلی در دستگاه تولید مثل گاو
آلت تناسلی اندام اصلی جفتگیری دستگاه تولید مثل گاو نر است. مواد اسفنجی درون آلت تناسلی در هنگام برانگیختگی جنسی با خون پر می شود و در نتیجه باعث نعوظ اندام می شود. انتهای آلت تناسلی، کلاهک قرار دارد که پر از سلول های عصبی است که در طول جفت گیری برای القای انزال تحریک می شوند.
آناتومی دستگاه تولید مثل گاو ماده
درک آناتومی دستگاه تولید مثل گاو ماده برای درک استراتژی های مدیریت تولید مثل بسیار مهم است. دستگاه تناسلی سیستمی از لوله های بیولوژیکی است که تمام اقدامات لازم را (از لقاح تا زایمان) جهت تولد یک گوساله جدید انجام می دهد.
لوله ها در مناطقی که وظایف خاصی را انجام می دهند متفاوت به نظر می رسند؛ بنابراین هر بخش از لوله یک نام منحصر به فرد دارد. شکل بالا، بخش ها و لوله های مختلف دستگاه تولید مثل گاو ماده را نشان می دهد.
فرج
بیرونی ترین قسمت دستگاه تناسلی گاو ماده، فرج (Vulva) است. این ساختار با دور نگه داشتن زباله های بزرگتر از دستگاه تولید مثل محافظت می کند. اگرچه فرج، بخش نسبتاً کوچکی از کل دستگاه است؛ اما دید آن سرنخ هایی از آنچه ممکن است در بقیه سیستم لوله تولید مثلی رخ دهد ارائه می دهد.
به عنوان مثال، هنگامی که تلیسه یا گاو به زایمان نزدیک می شود، متورم می شود و حرکت بیشتری نشان می دهد که اغلب به عنوان ” springing ” نامیده می شود.
این تورم و حرکت نشان دهنده تغییرات ساختاری مشابهی در قسمت های دیگر دستگاه تولید مثل گاو هستند. با آغاز این تغییرات، گاو به مرور برای زایمان آماده می شود. فرج متورم و ترشحات آن می تواند نشانگر فحلی باشد که به استفاده از تکنولوژی های تولید مثلی مانند تلقیح مصنوعی و انتقال جنین کمک می کند.
واژن
ناحیه ای از فرج تا ابتدای دهانه رحم به نام واژن (vagina) شناخته می شود. واژن مجرای پهنی به طول ۳۰ سانتی متر است. آلت تناسلی گاو نر در طول جفت گیری طبیعی وارد واژن می شود و منی در نزدیکی ورودی دهانه رحم رسوب می کند. انقباضات مایع منی را به داخل دهانه می کشد؛ سپس از طریق سایر اجزای دستگاه لوله ای مسیر خود را ادامه می دهد.
گردن رحم
گردن یا دهانه رحم (cervix) یک بافت ماهیچه ای شکل به طول ۱۰ سانتی متر و قطر ۵ سانتی متر است. این دهانه دارای یک کانال باریک برای اتصال به رحم است. کانال گردن رحم، فقط در زمان فحلی گاو باز است؛ در مواقع دیگر؛ مثلا در هنگام بارداری گاو این کانال بسته است.
رحم
رحم (uterus)، یک اندام ماهیچه ای و قسمتی از آناتومی دستگاه تولید مثل گاو ماده به طول ۵ سانتی متر است. این عضو در زمان بارداری با توجه به وزن جنین بزرگ می شود. پس از زایمان، رحم و دیگر قسمت های دستگاه تولید مثلی به حالت قبل از باردار شدن گاو بر می گردند.
شاخ‌های رحم آناتومی دستگاه تولید مثل گاو ماده
شاخ های رحم (Uterine horns) نقاطی هستند که رحم و لوله های فالوپ به یکدیگر می رسند. شاخ رحم از انتقال اسپرم به مجرای تخمک پشتیبانی می کنند و محل رشد و نمو جنین در دوران بارداری هستند.
لوله‌های رحم
لوله های رحم یا فالوپ (oviducts)، دو لوله به هم تابیده شده اند که هر کدام از یک طرف به رحم و از طرف دیگر به تخمدان گاو متصل می شوند. در زمان تخمک ریزی، تخمک ها از طریق لوله های فالوپ، از تخمدان به داخل رحم فرستاده می شوند. لوله های فالوپ طبق آناتومی دستگاه جفت گیری گاو ماده حدود ۲۰ سانتی متر طول و ۶/۰ سانتی متر قطر دارند. هر کدام از لوله های رحم به قیف‌دیسه (infundibulum) ختم می شوند که به شکل شیپوری بوده و در انتها لبه آن ریش‌ریش است و در نهایت به انتهای فوقانی تخمدان می‌چسبد.
تخمدان
تخمدان ها (ovary) بخشی اصلی از آناتومی دستگاه تولید مثل گاو ماده هستند که لوله ای نیستند؛ تخمک ها( egg یا ovum) در تخمدان ها جای می گیرند. سپس تخمک ها آزاد می شوند و برای بارور شدن به داخل لوله های فالوپ منتقل می شوند. آنجا به رویان و سپس جنین تبدیل می شود و در نهایت گوساله متولد می شود.
در آناتومی دستگاه جفت گیری گاو ماده تخمدان ها همچنین مسئول ساخت هورمون هایی مانند استروژن و پروژسترون هستند که برای حفظ بارداری یا چرخه طبیعی فحلی مهم هستند. تخمدان های گاو ماده (دو عدد)، اندام هایی به شکل تخم مرغ یا لوبیا هستند که با 1 تا 1.5 اینچ طول در حفره شکمی قرار گرفته اند.
جمع بندی
در این مقاله به مطالعه و بررسی آناتومی دستگاه تولید مثل گاو ماده، تلیسه و آناتومی دستگاه تولید مثل نر پرداختیم. آگاهی نسبت به این موارد، درک اهداف مختلف شیوه های مدیریت تولید مثل را آسان تر می کند. به نوبه خود، درک اهمیت فناوری های تولید مثلی مانند تلقیح مصنوعی، انتقال جنین و سونوگرافی منجر به تصمیم گیری و اجرای بهتر توسط دامداران محترم می شود.
فارموژن در حوزه اصلاح نژاد، ارزیابی ژنومیک و انتخاب دام برتر فعالیت می کند. هدف فارموژن کاهش نیاز دامداران به واردات اسپرم های خارجی و ارسال نمونه های خون یا بافت دام به خارج از کشور برای ارزیابی ژنومیکی است.
فارموژن، گاوهای هلشتاین را از طریق نمونه خون (DNA) مورد ارزیابی ژنومیک قرار داده است و در نهایت امتیاز هر گاو برای صفات مختلف را در کاتالوگ ارائه می کند. استفاده از گاوهای ژنومیک به افزایش سرعت اصلاح نژاد و بازده اقتصادی کمک می کند. برای کسب اطلاعات بیشتر با ما تماس (۰۲۱۶۶۰۵۱۸۵۵) بگیرید، یا به اینستاگرام فارموژن مراجعه کنید.
