بیماری تب برفکی (Foot and Mouth Disease) یا تب آفتوس یک بیماری حاد و شدیدا واگیردار است که توسط ویروس تب برفکی در بیش از 70 گونه نشخوارکننده اهلی و وحشی نظیر گاو، گوسفند، بز، گوزن و خوک سبب ایجاد بیماری می شود.
بیماری تب برفکی از نظر خسارت های اقتصادی که به صنعت دام وارد می سازد بسیار حائز اهمیت است. شدت واگیری در دام‌های حساس بسیار بالا بوده ولی میزان مرگ و میر پایین است و عمدتا دام های جوان را در بر می گیرد. این بیماری بیشتر در جمعیت های دامی مطرح بوده و خسارات اقتصادی بسیار زیادی را به همراه دارد. به دلیل عواملی همچون سرعت انتشار و شدت عفونت زایی، جزء مهم ترین بیماری های ویروسی دام محسوب می گردد. به طوری که در رده بندی بیماری های دام در گروه A (طبقه بندی دفتر بین المللی بیماری های واگیر دام) قرار دارد. در کشور ما نیز این بیماری مهم‌ترین عامل تهدیدکننده سرمایه و تولیدات دامی و اولین بیماری دامی در جدول مبارزه با بیماری های دام محسوب می‌گردد.
ویروس تب برفکی
ویروس تب برفکی از خانواده ی پیکورناویریده (Picornaviridae) است و دارای بیش از 60 تیپ از نظر ایمنولوژی است. این ویروس در pH کمتر از 6.5 و بالاتر از 11 غیرفعال می شود. تیپ‌های مذکور از نظر خواص آنتی ژنی با هم متفاوتند و واکسن ساخته شده برای یک تیپ قادر به ایجاد ایمنی در مقابل سایر تیپ‌ها نیست. درمان اختصاصی برای این بیماری وجود ندارد و معمولا بهترین وسیله پیشگیری است.
پیکورناویروس ها در برابر شرایط و درجه حرارت معمولی اتاق تا مدت ها خاصیت عفونت زایی خود را حفظ می کنند. در صورتی که رطوبت هوا به بیش از 60 درصد برسد بهترین شرایط فعال ماندن ویروس خواهد بود ولی به سرعت در رطوبت زیر 60 درصد غیرفعال می‌گردند.
ویروس تب برفکی اغلب در 7.2 – 7.6 =pH پایدار است ولی در 6.7 – 9.5 =pH نیز اگر دما به 4 درجه سانتیگراد یا کمتر کاهش یابد زنده می ماند. ویروس تب برفکی در محیط‌های دارای مواد آلی مانند خاک، کود شیمیایی، همچنین موادی مثل مو و چرم برای چندین هفته یا بیشتر زنده می‌ماند. این ویروس نسبت به اکثر مواد شیمیایی، شوینده ها و املاح صفراوی مقاوم است.
| شرایط محیط | مدت ماندگاری و پایداری | شرایط محیط | مدت ماندگاری و پایداری |
| هوای پاییز | 28 روز | لاشه دام ذبح شده | 3 روز |
| هوای گرم تابستان | 3 روز | گوشت منجمد | 80 روز |
| محیط خشک | 14 روز | مرتع | 74 روز |
| محیط مرطوب | 6 ماه | روی چکمه آلوده به ترشحات و خون | 13 هفته |
| در آب | 50 روز | روی موهای دام | 30 روز |
| داخل ادرار | 39 روز | در مجاری تنفسی افراد | 24 ساعت |
| بستر فضولات و ترشحات بدن | 40 روز | وسایل دامداری | 30 روز |
تاریخچه تب برفکی در ایران
با نگاه به تاریخچه بیماری در ایران متوجه می شویم که تب برفکی از سال 1330 در کشور گزارش شده است. در سال 1335 تیپ O ویروس تب برفکی برای اولین بار جدا گردید. از آن زمان به بعد هر از چند گاه کشور درگیر همه گیری های ناشی از تیپ های O، A، Asia1 بوده است. در چند سال اخیر که سیاست کاربردی تزریق همزمان واکسن تب برفکی با قدرت پوششی معادل 80% در جمعیت گاوی و کل گوسفندان عشایر به اجرا در آمده، شاهد کاهش بیماری بخصوص در دامداری‌های صنعتی بوده ایم.
حیوانات حامل تب برفکی
یکی از جنبه های با اهمیت تب برفکی، عفونت پایدار نشخوارکنندگان است که وضعیت حامل خوانده می شود. این وضعیت ممکن است متعاقب مواجهه ی دام با ویروس پس از واکسیناسیون یا پس از طی دوران بیماری حاد گردد. طبق تعریف به حیواناتی حامل می‌گویند که بتوان 28 روز پس از عفونت، ویروس را از مایع دهانی حلقی (OP- Oesophageal Fluid) آن‌ها جدا نمود. این وضعیت یک عفونت پنهان پایدار است که جداسازی متناوب ویروس تنها راه شناسایی آن است. ظاهرا وقوع چنین حالتی در دام های واکسینه مواجه شده با ویروس متداول تر است.
راه های انتقال بیماری
روش انتقال مستقیم:
مهم‌ترین و اصلی‌ترین روش انتقال بیماری بخصوص در کشورهایی که بیماری به فرم بومی حضور داشته و اپیدمی‌های نقطه‌ای و یا وسیع دارند، انتقال به روش مستقیم یعنی تماس دام آلوده با دام حساس است. دام‌های مبتلا دارای علائم کلینیکی بیماری، خصوصا در مراحل اولیه و فاز تب دار، ویروس را از طریق انتشار همراه با هوای تنفس به دام در تماس انتقال می دهند و سبب بروز بیماری در دام حساس می گردند.
به لحاظ وجود مقادیر بسیار زیاد ویروس در ترشحات و هوای تنفسی دام های آلوده خصوصا قبل از بروز علائم بالینی، انتقال مستقیم از دام آلوده به سالم به سرعت و سریع اتفاق می افتد. در نتیجه به عنوان راه انتقال اولیه ی بیماری در گله محسوب می گردد. گوساله ها در اثر خوردن شیر دام های مبتلا که حاوی مقادیر زیادی ویروس تب برفکی است، می توانند دچار بیماری شوند. همچنین لیسیدن گوساله ها توسط مادران مبتلا نیز می تواند سبب بروز فرم های کلینیکی و حاد بیماری در آن ها گردد که می تواند منجر به مرگ و میر سریع در آن ها شود (فرم قلبی).
در نشخوار کنندگان مسن، ویروس باید از طریق سیستم تنفسی به بدن دام راه پیدا کند. ویروس تب برفکی در این گونه دام ها در ناحیه بافت پوششی حلق و غدد لنفاوی ناحیه لوزتین قرار داشته و از راه خوراکی انتقال بندرت انجام می گردد. در گراز و خوک انتقال توسط خوردن مواد آلوده به ویروس اتفاق می افتد. استعداد گاو در اثر استنشاق هوای آلوده به دلیل حجم بالای هوای تنفسی چندین برابر گوسفند و بز است. ویروس تب برفکی پس از جایگزین شدن در بافت پوششی حلق و دستگاه تنفسی تکثیر می یابد و از طریق سیستم لنفاوی وارد خون می شود که با تب شدید همراه است. سپس تمام بافت های اپی تلیال را آلوده می سازد.
انتقال غیر مستقیم:
ابزار و وسایل آلوده مورد استفاده از جمله انواع سرنگ، سرسوزن، وسایل تلقیح مصنوعی، رفت و آمد وسایل نقلیه و تردد افراد می تواند سبب انتقال بیماری شود. انتقال بیماری توسط باد تا چند کیلومتر از دامداری های آلوده به مناطق پاک و عاری از بیماری صورت می گیرد. فاکتورهایی از جمله زمان و حجم ویروس پراکنده شده و تعداد دام مبتلا در کانون های درگیر بیماری در این نوع انتقال موثر هستند. همچنین انتقال بیماری از طریق فراورده های خام دامی نظیر گوشت، شیر، پشم و پوست آلوده نیز گزارش شده است.
تشخیص
هر زمان که افزایش بزاق و لنگش به طور همزمان در گاو بروز کند و ضایعات تاولی مشاهده شوند یا مورد ظن قرار گیرند، بیماری تب برفکی را باید مورد توجه قرار داد. به منظور تشخیص تفریقی بیماری تب برفکی از تورم دهان تاولی به آزمون های آزمایشگاهی نیاز است. احتیاط در باب به کار بردن وجود ضایعات تاولی در اسب (مقاوم به ویروس تب برفکی بوده، ولی به ویروس تورم دهان تاولی حساس است) به عنوان مشخصه تمایز بین دو بیماری توصیه می شود، زیرا امکان بروز هم زمان تب برفکی و تورم دهان تاولی وجود دارد.
در مناطق عاری از بیماری تب برفکی، همه ی بیماری های تاولی مشکوک باید به سرعت به مقامات ملی و محلی گزارش و به طور دقیق و کامل بررسی شوند. کوشش ها باید در راستای مشخص کردن منبع عفونت و هدایت مناسب آزمون های آزمایشگاهی، اعمال شود.
راه های کنترل و پیشگیری بیماری
مهم ترین و اساسی ترین روش پیشگیری و کنترل بیماری تب برفکی بکارگیری اقدامات بهداشتی و قرنطینه ای است به نحوی که از ورود ویروس در یک گله جلوگیری نماید. از جمله اقداماتی که باید هر واحد پرورش و نگهداری دام و بخصوص مجتمع های بزرگ دامپروری و تولید شیر و گوشت جدی گرفته و بکار گیرند در زیر آمده است:
- جلوگیری از ورود دام آلوده و حامل ویروس به دامداری و یا دامپروری تولید شیر و گوشت
- ضدعفونی کردن وسایل نقلیه
- ضدعفونی و رفع آلودگی دامداری های آلوده تا رفع بیماری
- کشتار دام های مبتلا بخصوص در دامداری های بزرگ و مجتمع های تولید شیر و گوشت و سوزاندن و دفن بهداشتی لاشه ی دام های مبتلا
- رعایت مقررات بهداشتی قرنطینه ای فردی شامل اکیپ های واکسیناتور، تلقیح کنندگان، دامپزشک و افراد ورودی به دامداری و استفاده از لباس و چکمه متعلق به دامدار
- استفاده از سرنگ، سرسوزن و کلمن های نگهداری واکسن
- ضدعفونی روزانه وسایل نقلیه حمل شیر در زمان ورود و خروج
- سوزاندن لاشه و فضولات دام بیمار و هرگونه وسایل آلوده یکبار مصرف
- عدم برداشت و انتقال کود آلوده تا رفع کامل بیماری
ایمن سازی و واکسیناسیون
استفاده از واکسن جهت ایمن سازی دام های حساس علیه بیماری تب برفکی سالهاست متداول است. ولی واکسن مورد استفاده به نام واکسن کشت نسجی که به وسیله فرمالین و یا ترکیبات دیگر نظیر اتیل آمین ها کشته و غیرفعال می گردد به تنهائی نمی تواند در کنترل و پیش گیری از این بیماری موثر باشد. زیرا واکسیناسیون پراکنده و غیر یکنواخت با تقویم های زمانی متفاوت انجام می شود که تهایتاً منجر به ایجاد ایمنی ناهمگون و بسیار شکننده می گردد.
از طرفی واکسن تب برفکی جز گروه سوم واکسن ها است:
- گـروه اول واکسن ها به آن دسته از واکسن ها اطلاق می گردد که ایمنی پایدار تولید نموده و باعث دفــع کامــل ویروس می گردند مثل واکسن طاعون. دام واکسینه در مقابل عفونت طبیعی مقاوم بوده و حامل و ناقل ویروس نمی شود.
- گروه دوم به واکسن هایی اطلاق می گردد که ایمنی نسبتاً پایدار داشته و نیاز به تکرار حداقل سالانه دارد. اینگونه واکسن ها مانع بروز بیماری و علائم کلینیکی آن میشوند.
- گروه سوم واکسن هائی هستند از جمله واکسن تب برفکی که نه ایمنی پایدار و یا نسبتاً پایدار ایجاد می کنند و نه باعث دفع ویروس می شوند. حتی دام مبتلا، ناقل و حامل ویروس نیز می شود. این گونه واکسن ها شدت و علائم کلینیکی بیماری را کاهش می دهد. چنانچه برنامه واکسیناسیون به صورت متمرکز و یکنواخت به اجرا گذاشته شود، تاثیرات آن به مراتب موثرتر بوده و می تواند در کنترل ضایعات ناشی از حضور بیماری مناسب عمل نماید.
در کنار این خصوصیت مناسب ترین واکسن با توان آنتی ژنی۶ PD 50 حداکثر شش ماه و نسبت ایمنی در یک جمعیت گله ۶۰ تا ۷۰% است. این بدین معناست که علی رغم واکسیناسیون ۱۰۰% گله، احتمال حساس بودن جمعیتی معادل حدود ۳۰% در جمعیت مورد هدف وجود دارد.
بنابراین واکسن به تنهایی نمی تواند مانع بروز بیماری تب برفکی شود و همواره به عنوان فاکتور کاهش دهنده علائم و خسارات کلینیکی بیماری مطرح است. در این بیماری واکسن و واکسیناسیون پیام مناسبی که از ماهیت واکسن ها انتظار می رود ندارد. در نتیجه باید خطی مشی کنترل بیماری بر پایه اقدامات بهداشتی و قرنطینه ای ذکر شده، معدوم سازی دام های تلف شده، کشتار دام های مبتلا و واکسیناسیون جمعیت مورد مطالعه و هدف که بیماری می تواند بیشترین خسارات اقتصادی را ایجاد نمایند، استوار گردد.
روش واکسیناسیون
استفاده از واکسن کشته تب برفکی ساخت موسسه رازی و یا وارداتی که از سوش های در گردش ویروس تب برفکی بومی تهیه می شود مناسب ترین واکسن درحال حاضر است. زمان واکسیناسیون برابر با توصیه شرکت سازنده واکسن حداقل هر ۴ ماه یکبار در واحدهای دامپروری و مناطق اشاره شده و همراه با استفاده از راپل واکسن و رعایت تمامی اقدامات بهداشتی و قرنطینه ای ذکر شده است.
فارموژن می تواند در جهت افزایش سود اقتصادی دامداریتان به شما کمک کند. برای دریافت اطلاعات بیشتر با ما تماس بگیرید.
