بهترین نژادهای گاو ایرانی را بشناسید

نژاد گاو ایرانی پس از هزاران سال انتخاب طبیعی و مصنوعی و گذر از موانع بسیار همچنان به حیات خود ادامه داده، به ازدیاد نسل پرداخته و با محیط سازگاری پیدا کرده است. نژادهای بومی حیوانات هر کشور، سرمایه ملی و ذخایر استراتژیک هر کشوري محسوب می‌شوند و حفظ و تکثیر آن‌ها اهمیت بسیاري دارد. 

براساس نتایج سازمان آمار کشور در سال 1399، 1.44 میلیون رأس گاو و گوساله بومی  و 1.93 ميليون رأس گاو و گوساله آميخته وجود داشته است.  از انواع نژاد گاو ایرانی می‌توان گاو سیستانی، گاو نجدی، گاو دشتیاری، گاو تالشی، گاو مازندرانی، گاو گلپایگانی، گاو سرابی، گاو کرمانی و گاو کردی را نام برد که در این مقاله درباره آن‌ها خواهیم نوشت.

گاو سیستانی

از مهم ترین نژادهای گاو بومی ایران گاو سیستانی با تیپ گوشتی است و به عنوان یک ذخیره ژنتیکی و استراتژیک کشور مطرح است. تعداد این گاو از سال 1355 تاکنون  کاهش 93 درصدی داشته یعنی  از 1.5 میلیون راس به 100 هزار راس تقلیل پیدا کرده. یک ایستگاه تحقیقاتی از سال 1367 برای پرورش گاو سیستانی در شهرستان زهک دایر است که در حال حاضر با داشتن نزدیک به 266 راس، یکی از مراکز فعال در پرورش گاو سیستانی است.

از خصوصیات این نژاد، مقاومت به بیماری‌ها و  تغییرات جوی، کم توقعی در کنار استعداد رشد و پروار شدن جبرانی گوساله‌های نر سیستانی در زمان پرواربندی، قابلیت تولید گوشت با کمیت و کیفیت بالا و در آخر بازده غذایی و قابلیت پرواربندی مناسب می‌توان نام برد.

سن مناسب شروع پروار 10-12 ماهگی و طول دوره پروار 6 ماه است. از طرفی این گاو در طول مدت 220 روز، 1262 کیلوگرم شیر (5.7 کیلوگرم در روز) در شرایط پرورش سنتی تولید می‌کند. از ویژگی‌های سازگاری این نژاد با محیط طبیعی، می‌توان به کوهان گاو به عنوان محلی برای ذخيره انرژی به دليل كمبود منابع خوراك دام در این ناحیه اشاره کرد.

از مشخصات فنوتیپی این نژاد، وجود شاخ در هر دو جنس نر و ماده است. نژاد دشتیاری در مقایسه با نژاد سیستانی و سرابی دارای جثه‌ی نسبتا کوچک تری است که با تولید شیر روزانه حدود 4.3 کیلوگرم و طول دوره شیردهی 244 روز، جزء گاوهای شیری قرار می‌گیرد. متوسط عمر اقتصادی گاوهای ماده دشتیاری 11.8 سال و گاوهای نر 11.3 سال است. این گاو، علاوه بر استفاده در تولید گوشت و شیر، برای شخم زدن زمین کشاورزی و بارکشی نیز در منطقه بلوچستان استفاده می‌شود.

گاو نجدی

گاو نجدی شاخص ترین توده جمعیتی گاو در خوزستان بوده که از سوی فائو نیز به همین نام شناخته می شود. زیستگاه این نژاد جنوب و جنوب غرب کشور است. این گاو، یک نژاد شیری- گوشتی بوده و به عنوان یک منبع خوب تولید شیر و گوشت نقش موثری در تامین پروتئین حیوانی و اقتصاد روستایی خوزستان ایفا می‌کند.

تحمل درجه حرارت بالا، گوساله زایی خوب، آسان زایی و کم بودن موارد ابتلا به بیماری‌های دستگاه تناسلی، قدرت تحرک زیاد، مقاوم بودن در برابر ابتلا به انگل‌های داخلی و خارجی، سازش با شرایط آب و هوایی و تغذیه ای نامطلوب از خصوصیات بارز این گاو بومی است. نژادهايی نظير نجدی كه در مناطق گرم ديده می شوند، دارای اندامی كشيده و پوستي با غدد عرق فراوان بوده هستند. لذا تبخير از سطح پوست آن‌ها نسبت به نژادهايي نظير سرابی بيشتر است.

گاو بومی تالشی

گاو تالشی دارای جثه‌ای متوسط، کوهان دار و غبغب بلندی است و به رنگ‌های متنوعی از مشکی ابلق تا زرد، حنایی دیده می‌شود. بعضی افراد اعتقاد دارند این گاوها حدود 3 هزار سال قبل از میلاد به ایران آورده شده اند.

در شرایط روستایی، سن اولین آبستنی این گاو بومی از حدود 24 ماهگی تا سه سالگی بوده، ولی در شرایط ایستگاهی فومن، اولین سن آبستنی در 18-20 ماهگی ثبت شده است. وزن تولد گوساله‌ها در شرایط روستایی بسیار متغیر بوده و در حدود 12-20 کیلوگرم است. اما در ایستگاه فومن وزن تولد 28.5 کیلوگرم نیز گزارش شده است. دوران شیردهی ماده گاوها در شرایط روستایی 8-10 ماه است.

گاوهای تالشی عموما با صاحب خود و یا با افرادی که به طور مستقیم از آن‌ها نگهداری می‌کنند، مانوس شده و الفت می‌گیرند. اما روی انس و الفت گاوها نمی‌توان کاملا اطمینان کرد. چرا که گاهی اتفاق افتاده که گاوی علیرغم رام و ساکت بودن به کارگری که جهت تمیزکردن اصطبل به تنهایی وارد گله شده حمله کرده است!

گاو مازندرانی

گاو مازندرانی يا جنگلی با جثه كوچكش در طول چند صد سال نياز شير و گوشت مردم طبرستان را تامين كرده است. هرچند با توجه به تعاريف علمي شايد نتوان اصطلاح نژاد را در مورد آن استفاده كرد،‌ اما حداقل به عنوان يك توده بومي (native mass) ارزشمند است.

 با توجه به تطابق پذيری صورت گرفته در طي صدها سال، اين توده ژنتيكی از نواحی ساحلی دريای كاسپين گرفته تا ارتفاعات بيش از سه هزارمتری رشته كوه البرز به خوبي سازگاری پيدا كرده است. اين توده بومی در مقايسه با نژادهای خارجی وارده شده، نسبت به انگل‌هایی مثل كنه و بيماری هایی از قبيل تيلريوز و بابزيوز مقاومت بيشتری دارد.

سخت زايي در گاو مازندرانی به ندرت اتفاق می افتد و بنابراين به كمك انسان نيازی ندارد. در ضمن جفت ماندگی هم در آن بسيار نادر است. در مقايسه با نژاد هلشتاين در برابر ورم پستان نيز مقاوم‌تر است. اين گاو در مراتع متوسط و حتي فقير قابليت تغذيه داشته و از علوفه‌های با كيفيت بسيار پايين مثل كاه برنج می تواند به خوبی استفاده نمايد. این گاو کوهان دار، در برابر تنش گرمايی نيز مقاوم‌تر است.

گاو ایرانی سرابی

گاو سرابی از جمله گاوهای بومی کشور است که در نواحی کوهستانی شمال غرب ایران پرورش می یابد. این نژاد به عنوان یکی از نژادهای شیری ایران شناخته می شود. گاوهای بومی سرابی در یک دوره شیردهی 218 روزه، یک‌ هزار و 513 کیلوگرم شیر تولید می‌کنند.

این گاو به سبب داشتن ویژگی‌هایی همچون سازگاری با آب وهوای نیمه خشک و سرد، مقاومت ژنتیکی برابر انگل‌ها و بیماری‌های منطقه و سازگاری با خوراک‌های با کیفیت پایین تر دارای ارزش ژنتیکی فراوانی است. متأسفانه در مورد تعداد گاوهای سرابی کشور آمار دقیقی در دسترس نیست.

مرکز پشتیبانی گاو بومی سرابی نخستین بار در اواخر دهۀ 60 با شناسایی و خرید تعدادی از گاوهای سرابی آغاز به کار کرد. هرچند خلوص گاوهای موجود در این ایستگاه حفظ شده است، تلاقی‌های کنترل نشده در سطح منطقه، خلوص گاوهای باقی مانده را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. از سوی دیگر، شرایط اقتصادی تولید موجب کاهش تمایل دامداران به نگهداری گاوهای بومی شده و همین امر این نژاد را با خطر جدی انقراض مواجه ساخته است.

گاو ایرانی گلپایگانی

گاو گلپایگانی (اصفهان) بخاطر داشتن درصد چربی بالا (4.99) و مقاومت در برابر بیماري‌ها به خصوص تیلریوز (Theileriosis) معروفیتی خاص در ایران به ویژه در ناحیه گلپایگان دارد. میانگین شیر تولیدی گاو گلپایگانی در دوره شیردهی 188 روزه، 823 کیلوگرم است.

رنگ این نژاد از مشکی یک دست شروع و به زرد حنائی ختم می‌گردد و در این فاصله داراي رنگ‌هاي قهوه اي و قرمز مایل به قهوه اي  و همچنین گاهی به رنگ ابلق می‌شود. در رابطه با افزایش وزن روزانه، بازده غذایی و کیفیت لاشه، گوساله‌هاي نژاد هلشتاین و گلپایگانی معلوم شده که افزایش وزن در گوساله‌های هلشتاین بیش تر و از نظر بازده غذایی گوساله‌های گلپایگانی بهتر هستند.

گاو کردی

گاو کردی، بومی منطقه کردستان ايران و عراق بوده و جزء نژادهای بدون کوهان است. گاوهای اين نژاد از نظر فيزيكی کوچک با استخوان بندی ظريف و شاخ‌های کوتاه هستند. از نظر رنگ پوشش بدن، سياه و قهوه ای با لكه‌های روشن در شكم، دست، پا وصورت هستند. گاوهای کردی منطقه دشت نسبتا جثه بزرگ و به مقدار جزيی شير بيشتری توليد می کنند.

در منطقه دشت، گاوها حدود 7-8 ماه از مزارع و پس چر مزارع استفاده کرده و در ماه‌های سرد سال از ذخایر خوراکی استفاده می‌کنند. به طور مشابهی در مناطق کوهستانی 7-8 ماه مراتع و مابقی سال از ذخایر خوراکی استفاده می‌شود. در منطقه دشت دسترسی به غلات برای ذخیره بیشتر ولی کیفیت مراتع پایین تر است.

گاو کرمانی

منطقه پراکنش گاو نژاد کرمانی در مناطق جنوبی استان کرمان شامل بم، جیرفت و کهنوج است. در دشت بم سالیان متمادی  تلقیح مصنوعی با اسپرم گاوهای جرزی دانمارکی انجام گرفت پس به ندرت می‌توان گاو نر بومی خالصی پیدا کرد. اما در دشت جازموریان (جیرفت و کهنوج)، گاوهای بومی بیشتری می‌توان یافت.

این گاوها عمدتا به رنگ سیاه دیده می‌شوند و تولید شیر در آن‌ها ناچیز است. هر دو جنس نر و ماده شاخ دارند و گوش‌های آن‌ها در مقایسه با سایر نژادها نیمه آویزان است. این نژاد اندامی کوچک با استخوان بندی ظریف و ماهیچه‌های ضعیف و جثه ای کوچک دارد.

اصلاح نژاد گاو ایرانی

حيوانات اصلاح شده نسبت به نژادهای اصلاح نشده راندمان توليدی بالاتر و عملكرد بهتری دارند و هزينه توليد آن‌ها کمتر است. به عنوان مثال در خيلی از کشورها، هزينه های توليد شير در نتيجه ارتقای ژنتيكی کاهش پیدا کرده است. اصلاح ژنتيكی اگر به صورت مستمر باشد به دليل اينكه بر روی هم انباشته می‌شود ارزش ويژه ای دارد.

فرايند اصلاح نژاد، نيازمند انتخاب مولدهای برتر بوده و بايد افرادی که نسبت به سايرين قادر به توليد فرزندان بهتری هستند، شناسايی شوند. با وجود تنوع ژنتيكی در جمعيت، می‌توان ميانگين صفات را تغيير داد که برتری افراد انتخاب شده در نسل بعد ظاهر شود.

نژادهای بومی به دليل شدت انتخاب پايين، تعداد زياد پرورش دهندگان و محدوديت استفاده از تلقيح مصنوعی و ساير فناوری های توليدمثلی، از تنوع ژنتيكی بالايی برخوردارند. از طرفی با گذشت زمان و کسب آگاهی بيشتر نسبت به اهميت صفات مختلف، نيازهای جديدی مطرح می شود که سبب می‌شود متخصصين اصلاح نژاد از ژن های بومی استفاده کنند.

با افزايش توليد محصولات دامی و توليد محصولات پيشبينی نشده در آينده، لزوم حفظ تنوع ژنتيكی در دام‌های بومی را الزامی ساخته است. با توجه به روند رو به رشد جمعيت کشور و کمبود منابع غذايی و دغدغه های حاصل از آن، علم اصلاح نژاد توانسته  بستر مناسبی را برای بهبود راندمان توليد و بازده اقتصادی فراهم کند.  

فارموژن در حوزه اصلاح نژاد، ارزیابی ژنومیک و انتخاب دام برتر فعالیت می کند. هدف فارموژن کاهش نیاز دامداران به واردات اسپرم­ های خارجی و ارسال نمونه­ های خون یا بافت دام به خارج از کشور برای ارزیابی ژنومیکی است.

فارموژن، گاوهای هلشتاین را از طریق نمونه خون (DNA) مورد ارزیابی ژنومیک قرار داده است و در نهایت امتیاز هر گاو برای صفات مختلف را در کاتالوگ ارائه می کند. استفاده از گاوهای ژنومیک به افزایش سرعت اصلاح نژاد و بازده اقتصادی کمک می کند. برای کسب اطلاعات بیشتر با ما تماس (02191307204) بگیرید، یا به اینستاگرام فارموژن مراجعه کنید.